Vertaalcadeautjes

Vertalers worstelen altijd met het vinden van de juiste woorden voor de zin die zij willen vertalen. Soms echter lijkt de situatie vertalers te matsen, want vooral tussen Germaanse talen willen woorden nog wel eens verdacht op elkaar lijken. In enkele gevallen betekent het woord zelfs exact hetzelfde in twee talen. Of toch niet?

Een van de grote risico's van het vertalen tussen twee talen die op elkaar lijken, is om precies in die val te lopen: wanneer twee woorden heel erg op elkaar lijken is het gemakkelijk om (soms foutief) aan te nemen dat het woord hetzelfde betekent. Dit is niet altijd het geval! Sterker nog, soms is de betekenis van een woord in de ene taal totaal anders dan de betekenis in een andere taal. Het woord 'gift' is hier een uitstekend voorbeeld van.

Het woord gift stamt af van het Proto-Germaanse woord 'giftiz' en de algemene betekenis daarvan was 'iets aan een ander geven of toedienen'. Voor Nederlanders is een gift een (meestal geldelijke) donatie aan een ander. Het erg gelijkende woord 'gif' overigens vindt haar oorsprong in dezelfde stam. Vandaar dat het woord 'vergeven' in het Nederlands op twee manieren kan worden geïnterpreteerd: een daad van pardonneren (andermans fouten door de vingers zien) of de daad van iemand gif toedienen. De Britten gebruiken het woord 'gift' echter om aan te geven dat iets ofwel een geschenk is (net als het Nederlandse woord) ofwel om aan te duiden dat iemand een aangeboren talent heeft (waarvoor wij het woord 'gave' zouden gebruiken). In Scandinavische talen echter, betekent het woord ‘gift’ ofwel ‘vergif’, of het betekent 'getrouwd zijn'. Het mag duidelijk zijn dat vergissingen in de vertaling van deze concepten pijnlijk kan zijn!

Kort samengevat heeft het Proto-Germaanse woord 'giftiz' dus geleid tot vier totaal verschillende betekenissen: 1) trouwen of getrouwd zijn, 2) vergif (het toedienen of de stof zelf), 3) iets geven aan een ander als geschenk en 4) een aangeboren talent bezitten. Hieruit blijkt hoe riskant het kan zijn voor vertalers om woorden als deze, die in beide talen voorkomen, onvertaald te laten. Denk aan Socrates, die werd veroordeeld de vergifbeker te drinken en zichzelf zo te vergeven. Of wanneer iemand je een drankje aanbiedt als gift.

Het regent katten en honden

Vertalen is geen gemakkelijk werk. Menig vertaler loopt soms tegen in eerste instantie onvertaalbare termen of uitdrukkingen aan. Welke valkuilen kan een vertaler zoal tegenkomen?

Leemtes in de taal
Een taalleemte is een uitdrukking die wordt gebruikt in het geval dat een zeker concept/woord in een bepaalde taal niet direct kan worden vertaald naar andere talen in slechts één enkel woord of standaarduitdrukking. Voorbeelden hiervan zijn bijvoorbeeld gezegdes zoals: “It’s raining cats and dogs”. Letterlijk vertaald naar “Het regent katten en honden” zal deze zin voor de meeste Nederlanders vrij weinig betekenen. Deze taalleemtes kunnen bij vertalers dan ook voor hoofdbrekers en nachtmerries zorgen.

Er is wel een grijs gebied bij taalleemtes aanwezig. Sommige woorden kunnen in een andere taal zo dicht benaderd worden, dat er in de polemiek geen consensus over bestaat. Mensen vinden dan voor een gedeelte dat het wèl een taalleemte betreft, terwijl een andere groep deze mening juist weer niet deelt. Een goed voorbeeld van zo'n “pseudo-taalleemte” is het Nederlandse woord “gezellig”. Alhoewel er dus veel mensen van mening zijn dat dit woord niet te vertalen is naar andere talen (in slechts 1 woord), zijn anderen daar niet zo zeker van. Zo worden in het Engels de woorden “cozy” en “snug” genoemd en zo bestaat er in het Duits het woord “gemütlich”. Binnen de taalwetenschappen bestaat dan ook het spreekwoord: over smaak valt niet te twisten. Een volwaardig voorbeeld van een taalleemte is één woord voor ‘broer en zus’. In het Engels is dit “Sibling”, in het Duits heet dit “Geschwister” en het Frans heeft “Fratrie”.

Valse vrienden
Het begrip “valse vrienden” heeft een overlapping met een taalleemte. Definiërend zou men kunnen zeggen dat valse vrienden woorden zijn die in hun vorm op een woord/term uit een andere taal lijken, maar tegelijkertijd zeer zeker niet dezelfde betekenis hebben. Los van de neutrale “valse vrienden” kunnen er ook hele grappige discrepanties ontstaan, zoals het geval is bij de Nederlandse uitdrukking “kopjes geven”. Wij wagen ons er hier niet aan om dit letterlijk naar het Engels te vertalen.

Voorbeelden van Valse Vrienden die hun oorsprong als leenwoord kennen:
– “Tabee”: in het Nederlands wordt dit gebruikt als afscheidsgroet, in het Maleis is het echter een algemene begroeting.
– “Snoeshaan”: wordt in Nederland gebruikt in de uitdrukking “rare snoeshaan”, terwijl het woord mogelijkerwijs uit het woord Soesoehoenan (Susuhunan) is ontstaan, een Javaanse adellijke titel.

Ook zijn er tal van valse vrienden die toevallig zijn ontstaan:
– “Nè”: betekent in het Grieks juist “Ja”.
– “Jeg”: een Noors woord. Wordt uitgesproken als “jij” maar betekent “ik”.

Onze rock in the branding
Zo kunt u zich misschien wel voorstellen dat dit soort discrepanties een echte valkuil kunnen vormen voor een vertaler. Bezit van de juiste kennis en expertise is dus erg belangrijk! Bij vertaalwerk moet je blijkbaar echt op je hoede zijn en vertalers zullen dus gevat en slim te werk moeten gaan om misverstanden te voorkomen. Gelukkig zijn er genoeg goede vertalers die dat kunnen!