De middelen van de vertaler

Iedereen weet wel wat een vertaler is, maar slechts weinig mensen weten wat een vertaling daadwerkelijk behelst. Over het algemeen wordt gedacht dat vertalen vooral inhoudt dat je door woordenboeken bladert en Google raadpleegt. De praktijk is echter heel anders. Woordenboeken zijn niet allesdekkend en ook Google, hoe almachtig de zoekmachine ook mag lijken, kent zijn beperkingen.

Vertalers gebruiken woordenboeken vooral als een hulpstuk om op ideeën te komen. Woorden krijgen namelijk pas betekenis in een context, dus het woordenboek biedt vaak niet te ultieme oplossing. Wanneer iemand op een feestje vraagt: “Zeg, wat is 'bank' in het Engels?”, dan kan de vertaler eigenlijk alleen maar gefrustreerd zijn hoofd schudden en vragen: “Over welke context hebben we het hier?” Alleen al voor het woord 'bank' in de betekenis van 'meubel' bestaan al talloze vertalingen.

Toegegeven, internet is een godsgeschenk voor de moderne vertaler. Waar je vroeger afhankelijk was van stoffige encyclopedieën en thesauri om je werk te kunnen doen, kun je tegenwoordig je vraag aan Google stellen. Je hoeft maar een halve seconde te wachten: Google speurt de virtuele hemel en aarde af en luttele momenten later krijg je een prachtig antwoord voorgeschoteld. Dat antwoord zou nuttig zijn, ware het niet dat elke leek 'informatie' op internet kan zetten. Om te verifiëren dat de gevonden informatie ook echt een feit is, moet de vertaler alsnog de stoffige boeken in. Wat een werkbesparing lijkt, slokt soms alleen meer tijd op. Google is eigenlijk alleen goed voor het eenvoudige zoekwerk. Zodra er echt hard moet worden geploeterd, druipt ’s wereld grootste zoekmachine algauw met de staart tussen de benen af.

Als internet afvalt, houd je volgens velen niet veel zoekbronnen over. Ja, boeken zijn leuk, maar waar zoeken vertalers nog meer naar dat ene perfecte woord of die ongrijpbare term? Vakspecialistische tijdschriften zijn altijd handig, maar misschien nog wel belangrijker is de paralleltekst. Dat is een tekst met hetzelfde onderwerp als de te vertalen tekst, geschreven in de doeltaal, dus de taal waarnaar vertaald wordt. Daar staan vaak allerlei nuttige woorden in. Als de vertaler er echt niet meer uitkomt kan hij zich altijd nog wenden tot deskundigen. Een eenvoudig telefoontje biedt vaak de vertaling waar de vertaler zelf al enige tijd mee zat te stoeien.

De kunst van het literair vertalen

Nog nooit werd er in onze multiculturele wereld zoveel gecommuniceerd. Iedereen staat met elkaar in contact, elk in zijn of haar eigen taal. Er is dan ook een grote behoefte aan goede vertalers: taalkundige bruggenbouwers die sprekers van verschillende talen met elkaar laat communiceren. Via officiële documenten, commerciële verkoopbrochures of informatieve websites bijvoorbeeld. Maar ook boeken en films worden vertaald. Anders dan bij een zakelijke tekst, moet hier een culturele gevoelswereld opengaan voor de lezer. Een deskundige vertaler die de vertaling van het literaire werk ter harte neemt, is dan ook geen overbodige luxe.

Literaire vertalers nemen anderstalige lezers mee naar een vreemde wereld, die van de auteur. De tekst enkel omzetten in een andere taal volstaat niet. De hele beleving van het werk moet vertaald worden. Literaire vertalers zijn vaak onzichtbaar, hoewel hun invloed onmiskenbaar groot is. Tijdens het vertaalproces verdiepen ze zich volledig in hun opdracht: het boek lezen en herlezen, de culturele achtergrond begrijpen en met de auteur praten. Aanvankelijk vervuld van enthousiasme, steken vertaalproblemen na verloop van tijd onvermijdelijk de kop op. Uren het hoofd breken over het mooiste woord, het geschikte werkwoord of de perfecte zin vergt veel passie en doorzettingsvermogen.

Als literair vertaler moet je dan ook een grote liefde voor literatuur bezitten en helemaal bezeten zijn van je vak. Een prachtige vertaling afleveren die trouw blijft aan het origineel en de lezer even intens raakt: dát is het ultieme doel. Ook voor de uitgever, want literaire vertalingen zijn van groot belang voor de boekenverkoop. Meer dan de helft van de gepubliceerde Vlaamse en Nederlandse romans zijn dan ook vertalingen. Proza is echter niet het enige literaire genre dat in vertaling gaat. Ook aan de vertaling van toneelteksten, filmscenario’s en poëzie werken toegewijde vertalers met veel geduld.

Literair vertalen is een vak apart. Naast talent is een grote kennis van taal en cultuur en veel oefening noodzakelijk. Het belang van de literaire vertaler wordt meer en meer erkend. Dat bewijst de nagelnieuwe masteropleiding Literair Vertalen, een Nederlands-Vlaams studieprogramma van de Universiteit Utrecht en de K.U.Leuven dat in september 2013 van start gaat. Verder richt het Expertisecentrum Literair Vertalen vertaalcursussen, mentoraten en vertaalevenementen in voor beloftevolle literaire vertalers. Deze steunpilaar op vlak van literaire vertalingen werkt samen met de Nederlandse Taalunie, de K.U.Leuven en de Universiteit Utrecht.

Talen leren

Taal is een van de meest essentiële onderdelen van ons leven. Zonder taal zou communicatie volstrekt onmogelijk zijn. Vanaf het moment dat wij geboren worden hebben wij te maken met het fenomeen taal. Het zegt ons op dat moment nog vrijwel niets, behalve dat we het stemgeluid van onze biologische moeder als rustgevend ervaren. Als baby zijn we ontvankelijk voor alle mogelijke klanken en geluiden, iedere taal kunnen we ons op dat moment helemaal eigen maken, zelfs als dat er meer dan één is. Door goed te luisteren slaan we de gebruikte taal van onze omgeving op, vormen we woorden van die klanken en de woorden vervolgens zinnen. Op deze manier ontstaat ons taalbegrip. Stukje bij beetje zijn wij ook in staat om onze eigen bijdrage aan de taal te leveren.

In de loop van je leven wordt dit taalgevoel gestimuleerd door verschillende factoren. Je praat met mensen om je heen en zij reageren daarop. Je schrijft wel eens een brief of een kaartje vanuit een ver land. Op de basisschool wordt het gestimuleerd door voorleeslessen, woordspelletjes en schrijfsessies. Zelfs mensen die niet kunnen horen en/of praten hebben hun eigen taal. Zij uiten zich via hun handen, de welbekende gebarentaal.

Voor kinderen in Nederland die maar één taal spreken komt het moment dat zij een nieuwe taal leren meestal aan het einde van de basisschool. Vanaf de middenbouw krijgen de kinderen Engels. Vanaf het voortgezet onderwijs wordt dit uitgebreid naar Frans en Duits. Ook zijn er op sommige scholen lessen in Spaans, Grieks en Latijn. Het jezelf eigen maken van een vreemde taal maakt je bewust van de manier waarop je een taal leert. Je begint bij een vreemde taal bij de basis; woordjes vertalen die je in je eigen taal al kent vanaf het moment dat je een peuter was. Ook die losse woordjes vormen vanzelf zinnen naarmate je de grammatica onder de knie krijgt. De basis van een vreemde taal maak je jezelf op deze manier eigen.

Maar wanneer je zo'n vreemde taal in de praktijk brengt stuit je nog wel eens op problemen. Een bekend geval is miscommunicatie: jij probeert in je beste Frans de weg te vragen, maar de behulpzame Fransman legt het jou uit in woorden die helemaal niet voorkwamen in jouw Franse leerboek! Situaties als deze kunnen nog wel opgelost worden met handen en voetenwerk als je op een toeristische trip bent, maar als je bij een internationaal bedrijf werkt moet je zeker van je zaak zijn. Miscommunicatie kan daar grote gevolgen hebben. Wanneer je een belangrijk document op moet stellen kun je heel fanatiek met je woordenboek aan de slag gaan, maar met alleen de juiste woorden maak je nog geen goedlopend geheel. Vertaalmachines via internet kunnen een uitkomst bieden voor korte stukjes tekst, maar ook daar is geen volledige garantie gewaarborgd. Als je voor zekerheid wilt gaan kun je altijd beter een vakkundig vertaalbureau inschakelen. Zij zijn een expert op het gebied van vertalingen en leveren ook een grammaticaal correct stuk af. Zo sla je minder snel een flater op de werkvloer.