Steenkolenengels

Veel Nederlanders spreken een aardig woordje Engels, Frans of Duits dankzij de talenvakken die ze vroeger op de middelbare school hebben gehad. Ongemerkt maken ze toch heel veel fouten wanneer ze zinnen of uitdrukkingen woord voor woord vertalen. Als dit in het Engels gebeurt, spreken we van 'steenkolenengels'. De oorsprong van de term steenkolenengels ligt in de zeevaartgeschiedenis van Nederland. In het begin van de negentiende eeuw spraken Nederlandse havenarbeiders op een gebrekkige manier Engels met de bemanning van Britse steenkolenboten. Een aantal uitdrukkingen bestaat tot op de dag van vandaag in het Nederlands.

Steenkolenengels was oorspronkelijk de hybride taal die ontstond door het contact tussen Nederlandse en Engelse scheepvaartarbeiders. In het Engels wordt steenkolenengels vertaald met 'Dunglish', een samentrekking tussen Dutch en English. Een voorbeeld van een Nederlandse uitdrukking die uit het Engels komt is 'alle hens aan dek', een vertaling van 'all hands on deck'. Tegenwoordig verstaan we onder steenkolenengels de taal van Nederlandstalige mensen die gebrekkig Engels spreken. Het gaat om incidentele fouten, die vaak heel grappig klinken. 'I hate you welcome in this town where all the Oranges are buried,' zei bijvoorbeeld een Nederlandse oud minister-president tegen Brits oud-minister Churchill om hem te verwelkomen in Delft.

Een veelgemaakte fout is dat een zin letterlijk wordt vertaald, zonder te letten op de Engelse grammatica. Een voorbeeld is: 'I have it cold'. Het kan ook om betekenisfouten gaan: 'to handle in arms' betekent niet 'in wapens handelen'. De correcte vertaling is namelijk 'to trade in arms'. Handelen en handle zijn zogenaamde valse vrienden. Het kan verder gaan om fouten die te maken hebben met onbekendheid met de culturele context. Engelsen hebben een veel beleefdere manier van spreken dan de Nederlanders. In het Engels zeg je dan ook niet plompverloren: 'Give me the book' maar 'Would you mind giving me the book?' Bij steenkolenengels gaat het puur om fouten in het gebruik van het Engels. Met Nederengels daarentegen wordt gerefereerd aan het veelvuldige gebruik van Engelse termen in het Nederlands. Het gaat hier niet om taalfouten, maar om managers taal zoals 'outsourcen' en uitdrukkingen uit de voetbalwereld, zoals 'passen' (een bal afgeven).

Het moge duidelijk zijn dat gebrekkig steenkolenengels, steenkolenfrans of steenkolenduits de communicatie niet altijd ten goede komen. Bij belangrijke zakelijke gesprekken met veel specialistische vaktaal is het echter wel belangrijk dat er geen twijfels ontstaan over de inhoud van het gesprek. Een professionele tolk of ervaren vertaler is dan geen overbodige luxe!

Vertalen en computers

Vroeger zaten vertalers doorgaans op een stoffige zolder boeken te vertalen. Duizenden jaren lang was er bovendien maar één boek dat werd vertaald: de Bijbel. De vertaler moest minutieus zin voor zin lezen, zonder enig ander hulpstuk dan een griffel en een blanco vel papier. Tegenwoordig zitten vertalers gelukkig niet meer moederziel alleen op een zolderkamer teksten te vertalen. Met de komst van de moderne boekdrukkunst, de globale economie en de computer is het vertaalproces ontzettend veranderd.

Vertalers spreken tegenwoordig van CAT: Computer-aided translation (computerondersteund vertalen). Het voordeel van de computer is dat het geheugen ervan veel beter is dan ons eigen geheugen. Met speciale CAT-software kan de vertaler in één oogopslag zien of een te vertalen passage niet al eerder is langsgekomen. Het is natuurlijk zonde van je tijd om twee keer exact dezelfde tekst te vertalen. Dankzij vertaalgeheugens als SDL Trados en Déjà Vu kan de vertaler zijn werktempo flink opschroeven en voorkomen dat hij dubbel werk verricht.

Wie niet is ingewijd in de vertaalwereld, vraagt zich wel eens af waarom je niet gewoon een machinevertaling kunt gebruiken om je vertaaldorst te lessen. Google Translate is ’s werelds grootste aanbieder van machinevertalingen, maar weet ondanks zijn kolossale grootte geen voet tussen de deur te krijgen in de vertaalwereld. Google Translate is in feite niets meer dan een enorm vertaalgeheugen waaraan gebruikers vertalingen toevoegen. Daar schuilt echter ook de zwakte van Google Translate in: het programma leest geen tekst, maar enen en nullen die toevallig al eens eerder zijn langsgekomen. Subtiele nuances als sarcasme, ironie of humor kan een vertaalgeheugen niet bevatten. Probeer maar eens een mop te vertalen met Google Translate. Het resultaat is lachwekkend humorloos.

Vanzelfsprekend zijn er nog duizenden hulpmiddelen die de vertaler tot zijn beschikking heeft. Elektronische woordenboeken zijn een stuk praktischer dan de papieren pillen die bij elke vertaler op de boekenplank liggen. Ook encyclopedieën zijn gedigitaliseerd een stuk toegankelijker. Bovendien heb je geen aparte boekenkast nodig om je Winkler Prins in tig banden op te slaan. Internetfora zijn ook een godsgeschenk voor menig vertaler: met één druk op de knop stel je je vraag aan duizenden vertalers, ieder met zijn eigen vakgebied en kennis. Het was vertalers nog nooit zo makkelijk om te vertalen. Is een baan als vertaler daardoor een luizenleven? Niet in het minst, aangezien de toegenomen vraag naar vertalingen ervoor heeft gezorgd dat een vertaler al deze hulpmiddelen nodig heeft om een redelijk inkomen te vergaren. Geen rozengeur en maneschijn dus, maar gewoon een uitdagende baan.

Lokaliseren: een uniek soort vertalen

U leest deze tekst waarschijnlijk op uw computer of wellicht op uw tablet of laptop. Uw browser is hoogstwaarschijnlijk Google Chrome, Mozilla Firefox, Safari of het huismerk van Microsoft, Internet Explorer. De knoppen, menu’s en schermen zijn allemaal in het Nederlands. Daar staat u misschien niet bij stil, maar het is eigenlijk best merkwaardig dat al die ICT-producten in Nederland gewoon in het Nederlands beschikbaar zijn. De kunst van het vertalen van software heet lokaliseren. Hieronder leest u meer over deze unieke vertaaltak.



Veel mensen denken dat lokaliseren een fluitje van een cent is. De vertaling van een simpel woordje als ‘File’ is immers toch niet zo problematisch? ‘Bestand’ dekt de lading. En zo is ‘View’ ook eenvoudig te vertalen met ‘Beeld’. Appeltje-eitje dus, maar hoe zit het dan met de Alt-toetsen? Als u op Alt+B drukt, denkt de computer dat u in de werkbalk op ‘Bestand’ heeft gedrukt. Maar wat wordt dan de sneltoets voor ‘Beeld’? Dat soort vragen lijken wellicht een mierenpedicure, maar in de lokalisatie zijn dit soort aspecten heel belangrijk. Lokaliseren is dus heel pragmatisch: wat heeft de gebruiker nodig en hoe kan de gebruiker zo optimaal mogelijk gebruikmaken van software? Volgens de lokalisatie ligt de sleutel in aanpassing: aanpassen aan de gebruiker en zijn specifieke eisen.

Waarschijnlijk rijst nu de vraag: als lokaliseren zo nuttig is, waarom wordt dan niet automatisch de hele ICT-sector vertaald? Het antwoord schuilt in een belangrijk aspect van lokaliseren: een vertaling is nu eenmaal mensenwerk en kost dus geld. Google mag dan hard zijn best doen, maar kwaliteit van Google Translate is niet bepaald om over naar huis te schrijven. Sterker nog, de vraag naar vertalingen (en ook lokalisaties) stijgt naarmate de globalisatie toeneemt. Nooit eerder was de vraag naar vertalingen zo hoog als vandaag de dag.

Een vertaler die zich op lokalisatie toespitst, hoeft zich nooit te vervelen. Programma's als Microsoft Word, Adobe Photoshop en Logic worden gelokaliseerd, maar ook hele besturingssystemen, met als bekendste voorbeeld Microsoft Windows. Ook handleidingen en zelfs de menu’s van uw printersoftware worden vertaald. Daarnaast worden videogames in bepaalde genres ook steevast gelokaliseerd, met als een van de bekendste voorbeelden The Sims. Alle spellen in die serie zijn in de meeste gangbare talen te spelen. Het komt er dus op neer dat elk respectabel stuk software in een vertaalde variant verkrijgbaar is.       

Vertalen is communiceren

Zoals in het vorige bericht al duidelijk gemaakt is vertalen niet eenvoudigweg een woordenboek pakken, alle zinnen vertalen en klaar. Of simpeler nog, een online vertaalmachine zoals Google Translate al het werk laten doen. Geen enkele tekst laat zich op deze manier volledig en volledig correct vertalen. Tijdens het vertaalproces treedt er altijd verlies op van inhoud, connotatie en taalkundige nuances. Toch leveren vertalers veel geslaagde vertalingen af, ondanks de moeilijkheden die ze moeten overbruggen. Met één gedachte in het achterhoofd: vertalen is en blijft mensenwerk.

Woorden letterlijk omzetten van de ene in de andere taal is zelden een goed idee. De opdrachtgever heeft vaak niets aan een letterlijke vertaling, maar is op zoek naar een tekst die doelgericht communiceert en de juiste boodschap overbrengt. Vertaal je bijvoorbeeld een website, dan moet de tekst vooral veel bezoekers aantrekken en is de letterlijkheid van de vertaling van minder belang. De vertaler heeft dus een belangrijke communicatieve functie, en gaat afhankelijk van de tekst letterlijk of vrij vertalen. 

Vertalen wordt vaak gedefinieerd als 'het omzetten van een tekst in een andere taal, zodanig dat de doeltekst equivalent is aan de brontekst'. Deze doeltekst werd geschreven voor lezers uit een bepaald land met een bepaalde taal. De vertaling moet volledig gelijkwaardig zijn en dezelfde boodschap overdragen. Geen gemakkelijke opdracht, waarbij een grondige kennis van taal én cultuur onmisbaar is.

Alles begint bij een goede briefing: welke functie heeft de tekst en wie is de doelgroep? Naast de taalkundige verschillen tussen talen, steken veel vertaalproblemen de kop op bij culturele elementen in de tekst. De lezers van de vertaling behoren immers tot een andere cultuur dan die van de originele tekst en hebben een andere kennis van de wereld. Zo verschillen typisch nationale gerechten of merknamen bijvoorbeeld van cultuur tot cultuur. Hoe breng je dan dezelfde boodschap over in je vertaling?

In de praktijk los je vertaalproblemen op door vertaaltechnieken te gaan gebruiken. Zo kun je een woord uit de brontaal:
• letterlijk vertalen naar de doeltaal
• omschrijven in de doeltaal
• onvertaald overnemen met of zonder uitleg tussen haakjes
• vervangen door een equivalent dat er ongeveer mee overeenkomt

Ten slotte dient er, naast inhoud, ook aandacht besteed te worden aan de vorm, de emotionele lading en de leesbaarheid van de vertaling. En daar is meer voor nodig dan alleen een zin correct omzetten! Zet voor een perfecte vertaling van uw tekst dus altijd een betrouwbaar en professioneel vertaalbureau in!