Vertaalcadeautjes

Vertalers worstelen altijd met het vinden van de juiste woorden voor de zin die zij willen vertalen. Soms echter lijkt de situatie vertalers te matsen, want vooral tussen Germaanse talen willen woorden nog wel eens verdacht op elkaar lijken. In enkele gevallen betekent het woord zelfs exact hetzelfde in twee talen. Of toch niet?

Een van de grote risico's van het vertalen tussen twee talen die op elkaar lijken, is om precies in die val te lopen: wanneer twee woorden heel erg op elkaar lijken is het gemakkelijk om (soms foutief) aan te nemen dat het woord hetzelfde betekent. Dit is niet altijd het geval! Sterker nog, soms is de betekenis van een woord in de ene taal totaal anders dan de betekenis in een andere taal. Het woord 'gift' is hier een uitstekend voorbeeld van.

Het woord gift stamt af van het Proto-Germaanse woord 'giftiz' en de algemene betekenis daarvan was 'iets aan een ander geven of toedienen'. Voor Nederlanders is een gift een (meestal geldelijke) donatie aan een ander. Het erg gelijkende woord 'gif' overigens vindt haar oorsprong in dezelfde stam. Vandaar dat het woord 'vergeven' in het Nederlands op twee manieren kan worden geïnterpreteerd: een daad van pardonneren (andermans fouten door de vingers zien) of de daad van iemand gif toedienen. De Britten gebruiken het woord 'gift' echter om aan te geven dat iets ofwel een geschenk is (net als het Nederlandse woord) ofwel om aan te duiden dat iemand een aangeboren talent heeft (waarvoor wij het woord 'gave' zouden gebruiken). In Scandinavische talen echter, betekent het woord ‘gift’ ofwel ‘vergif’, of het betekent 'getrouwd zijn'. Het mag duidelijk zijn dat vergissingen in de vertaling van deze concepten pijnlijk kan zijn!

Kort samengevat heeft het Proto-Germaanse woord 'giftiz' dus geleid tot vier totaal verschillende betekenissen: 1) trouwen of getrouwd zijn, 2) vergif (het toedienen of de stof zelf), 3) iets geven aan een ander als geschenk en 4) een aangeboren talent bezitten. Hieruit blijkt hoe riskant het kan zijn voor vertalers om woorden als deze, die in beide talen voorkomen, onvertaald te laten. Denk aan Socrates, die werd veroordeeld de vergifbeker te drinken en zichzelf zo te vergeven. Of wanneer iemand je een drankje aanbiedt als gift.

Het regent katten en honden

Vertalen is geen gemakkelijk werk. Menig vertaler loopt soms tegen in eerste instantie onvertaalbare termen of uitdrukkingen aan. Welke valkuilen kan een vertaler zoal tegenkomen?

Leemtes in de taal
Een taalleemte is een uitdrukking die wordt gebruikt in het geval dat een zeker concept/woord in een bepaalde taal niet direct kan worden vertaald naar andere talen in slechts één enkel woord of standaarduitdrukking. Voorbeelden hiervan zijn bijvoorbeeld gezegdes zoals: “It’s raining cats and dogs”. Letterlijk vertaald naar “Het regent katten en honden” zal deze zin voor de meeste Nederlanders vrij weinig betekenen. Deze taalleemtes kunnen bij vertalers dan ook voor hoofdbrekers en nachtmerries zorgen.

Er is wel een grijs gebied bij taalleemtes aanwezig. Sommige woorden kunnen in een andere taal zo dicht benaderd worden, dat er in de polemiek geen consensus over bestaat. Mensen vinden dan voor een gedeelte dat het wèl een taalleemte betreft, terwijl een andere groep deze mening juist weer niet deelt. Een goed voorbeeld van zo'n “pseudo-taalleemte” is het Nederlandse woord “gezellig”. Alhoewel er dus veel mensen van mening zijn dat dit woord niet te vertalen is naar andere talen (in slechts 1 woord), zijn anderen daar niet zo zeker van. Zo worden in het Engels de woorden “cozy” en “snug” genoemd en zo bestaat er in het Duits het woord “gemütlich”. Binnen de taalwetenschappen bestaat dan ook het spreekwoord: over smaak valt niet te twisten. Een volwaardig voorbeeld van een taalleemte is één woord voor ‘broer en zus’. In het Engels is dit “Sibling”, in het Duits heet dit “Geschwister” en het Frans heeft “Fratrie”.

Valse vrienden
Het begrip “valse vrienden” heeft een overlapping met een taalleemte. Definiërend zou men kunnen zeggen dat valse vrienden woorden zijn die in hun vorm op een woord/term uit een andere taal lijken, maar tegelijkertijd zeer zeker niet dezelfde betekenis hebben. Los van de neutrale “valse vrienden” kunnen er ook hele grappige discrepanties ontstaan, zoals het geval is bij de Nederlandse uitdrukking “kopjes geven”. Wij wagen ons er hier niet aan om dit letterlijk naar het Engels te vertalen.

Voorbeelden van Valse Vrienden die hun oorsprong als leenwoord kennen:
– “Tabee”: in het Nederlands wordt dit gebruikt als afscheidsgroet, in het Maleis is het echter een algemene begroeting.
– “Snoeshaan”: wordt in Nederland gebruikt in de uitdrukking “rare snoeshaan”, terwijl het woord mogelijkerwijs uit het woord Soesoehoenan (Susuhunan) is ontstaan, een Javaanse adellijke titel.

Ook zijn er tal van valse vrienden die toevallig zijn ontstaan:
– “Nè”: betekent in het Grieks juist “Ja”.
– “Jeg”: een Noors woord. Wordt uitgesproken als “jij” maar betekent “ik”.

Onze rock in the branding
Zo kunt u zich misschien wel voorstellen dat dit soort discrepanties een echte valkuil kunnen vormen voor een vertaler. Bezit van de juiste kennis en expertise is dus erg belangrijk! Bij vertaalwerk moet je blijkbaar echt op je hoede zijn en vertalers zullen dus gevat en slim te werk moeten gaan om misverstanden te voorkomen. Gelukkig zijn er genoeg goede vertalers die dat kunnen!

Economische crisis en beeldspraak

Onze economie verkeert al jaren in zwaar weer. Deze bekende uitdrukking bevat een metafoor die je vaak ziet als het gaat om het beschrijven van de economische crisis. Men gebruikt dan woorden die te maken hebben met verslechterende of verbeterende weersomstandigheden. Ook een term als het economisch klimaat past bij deze beeldspraak. Wat voor soort vergelijkingen worden momenteel nog meer gebruikt in de politieke commentaren in de krant als het gaat om economische problemen?

De vergelijking met sportieve activiteiten wordt regelmatig gemaakt: de regering heeft een hindernisbaan met vele barrières en hordes voor zich liggen. We moeten dus nog maar zien of dit kabinet de eindstreep haalt. Er is zelfs sprake van een gevecht: zo sprak minister van Financiën Dijsselbloem over de Miljoenennota van september 2013 in termen van een worsteling. In de Troonrede van koning Willem-Alexander kampt Nederland met een crisis. Er valt dus duidelijk veel tegenslag te overwinnen voor ons land.

Gaat het goed met ons land, dan spreekt men van een bloeiende economie, waarvan de export groeit. Maar op dit moment spreekt men niet van groeien, bloeien of floreren maar van een krimpende economie. De economie wordt zelfs beschreven als een zieke patiënt. Als de economie achteruit gaat, hebben we een financiële en economische crisis en een depressie. Het kabinet is de dokter die moet snijden in de uitgaven. Er zijn grote ingrepen nodig bij Defensie. Men vindt wel dat de bezuinigingen voor iedereen dragelijk moeten zijn. Uiteraard streeft ons land ernaar dat de economie zal herstellen en weer gaat groeien tot deze gezond en krachtig is.

Het woord crisis zelf komt uit het Oudgrieks en heeft een neutrale betekenis. Crisis staat voor het moment waarop je een belangrijke beslissing neemt die bepalend is voor de toekomst. De negatieve lading die het woord later kreeg is dat het op medisch gebied ging verwijzen naar het hoogtepunt van de koorts bij een patiënt. Werd de crisis bereikt, dan was het de vraag of de patiënt het zou overleven of niet. Als je de krant erop naslaat, zul je snel zien dat bovengenoemde medische, sportieve en militaire metaforen voor de economie lang niet de enige zijn die je tegenkomt. Zo wordt de economie ook nog beschreven in termen van een zware reis, een natuurramp en een zware last.

Taalcreativiteit versus taalchaos

Vandaag de dag schrijven we met z’n allen veel meer dan ooit tevoren. We zijn natuurlijk niet allemaal professionele schrijvers, maar kijk eens om je heen in de bus of op de trein. Grote kans dat er een aantal mensen zit te tikken op hun telefoon. De moderne media hebben op dit vlak een zeer grote invloed. Men kan deze evolutie bekijken als een explosie van taalcreativiteit, maar ook als de aanzet naar complete taalchaos.

Op welk manier verandert taal dan onder invloed van de nieuwe media? Men kan niet ontkennen dat het gebruik van afkortingen schering en inslag is geworden. Kijk maar naar het gemiddelde sms-bericht. Je zou denken dat ook Twitter een bron voor afkortingen is, omdat men hier slechts beperkte berichten kan posten. Het resultaat is echter niet noodzakelijk het gebruik van kortere woorden. Een Amerikaans onderzoek vergeleek de woordlengte van tweets met onder andere de woordlengte in de werken van Shakespeare. Het bleek dat de gemiddelde woordlengte op Twitter zowaar langer is dan bij Shakespeare! Het onderzoek toonde eveneens aan dat twitteraars vaak extra letters aan woorden toevoegen, zoals dat bijvoorbeeld het geval is in 'weeeeeekend' of 'dankuuuu', waaruit blijkt dat woordlengte onderzoeken ook maar weer relatief is.

Op de social media hoeft dus geen
taalverloeding plaats te vinden!

Het valt eveneens op dat in tweets relatief weinig afkortingen worden gebruikt. Een opvallende – of net niet – uitzondering is de afkorting 'wtf'. Iedereen weet wat deze afkorting betekent en het staat misschien netter dan de drie woorden voluit te schrijven. Mensen die vaak sms-en of chatten vertonen andere eigenschappen dan de twitteraars. Woorden en zinsdelen worden in elkaar geschoven, zoals ‘aant’ voor ‘aan het’. Woorden en woordgroepen worden vaak ingekrimpt tot slechts enkele letters. Woorden en klanken worden vervangen door cijfers, bijvoorbeeld in '4u' (for you). Sommige woorden worden in sms en chat zelfs ingekort met maar één letter, zoals 'flieft' (verliefd).

De populariteit van de meeste sms-taal is inmiddels flink geslonken, hoewel sommige afkortingen nog wel lange tijd in ons taalgebruik ingebakken zullen blijven, waaronder ‘omg’ (o my god), ‘sws’ (sowieso) en ‘thx’ (thanks). Het verschil tussen Twitter en sms / chat zit hem in het feit dat tweets meestal openbaar zijn. Bij sms en chat heeft de schrijver meestal een specifieke doelgroep voor ogen, die vaak genoeg heeft aan korte woorden om een en ander te begrijpen. Bij Twitter wordt een groter publiek aangesproken, dus de boodschap moet zo duidelijk mogelijk zijn.

Het resultaat van een enquête uit 2004 was dat 66 procent van de deelnemers dacht dat sms zou leiden tot taalverloedering. Vandaag de dag blijkt dat onze taal de sms wel zal overleven. We hoeven uiteindelijk niet bang te zijn dat onze taal op termijn vervangen zal worden door een taal van alleen maar afkortingen. Het feit dat elk nieuw medium anders met taal omgaat, is een reden temeer om niet te vrezen voor welke vorm van taalbeknoptheid dan ook.

Languages with benefits

Waarom zou je eigenlijk een vreemde taal gaan leren? Omdat het goed staat op je cv? Of omdat dit ‘echt wel handig’ is wanneer je op reis bent? De Britse krant The Telegraph legde de resultaten van een aantal onderzoeken naast elkaar en kwam tot het besluit dat er nog wel een aantal andere goede redenen zijn om je eens te wagen aan het leren van een andere taal dan je moedertaal.

Door het leren en nadien gebruiken van een vreemde taal worden je hersenen getraind en uitgedaagd. Onderzoek toont aan dat taalstudenten heel goed scoren op algemene testen en vaak ook beter zijn dan de gemiddelde student in wiskunde en sommige andere vakken. The Telegraph stelt dan ook dat je van het leren van een vreemde taal wel eens slimmer zou kunnen worden. En indien dit niet het geval zou zijn, dan wordt je geheugen er in ieder geval beter van, want dat wordt alleszins grondig getraind.

In onze huidige maatschappij heeft multitasken een belangrijke plaats veroverd. Meertalige personen zouden dit beter aankunnen omdat ze moeten wisselen tussen talen wanneer ze spreken en schrijven. Ze gaan dit nadien ook automatisch toepassen in het dagelijkse leven, waardoor ze meerdere dingen tegelijk aankunnen. Volgens The Telegraph kan iemand die meertalig is zich ook beter concentreren dan iemand die slechts één taal beheerst, omdat hij of zij externe impulsen weet te onderdrukken.

Wie een vreemde taal aanleert, moet bovendien de verschillende nuances tussen woorden leren kennen en op die manier een juiste woordkeuze maken. Een meertalig iemand kan hierdoor ook in andere situaties sneller een beslissing  nemen. Daardoor zou volgens The Telegraph ook het observatievermogen van een meertalige persoon groter zijn dan dat van zijn medemens die maar één taal beheerst. Ze zouden de zaken beter in perspectief  plaatsen en de relevantie van bepaalde factoren beter in kunnen schatten.

Volgens het resultaat van een van de onderzoeken die The Telegraph onder de loep nam, heeft het aanleren van een vreemde taal ook voordelen op medisch gebied. Bij eentalige volwassenen duiken gemiddeld rond de leeftijd van 71,4 jaar de eerste tekenen van dementie op. Bij een meertalige volwassene is dit pas op de leeftijd van 75,5 jaar.

Last but not least – om dan maar eens een vreemde taal te gebruiken – zou ook de eigen moedertaal erop vooruitgaan door zich een andere taal eigen te maken. Vervoegingen, woordenschat, zinsbouw, etc. … worden immers doorzichtiger omdat vaker met taal ‘gespeeld’ wordt. Redenen genoeg dus om er vandaag nog aan te beginnen en jezelf een taalbad te geven om u tegen te zeggen!

Vreemde talen... heel normaal?

Chalcatongo Mixtec zou de vreemdste taal ter wereld zijn. Deze taal wordt in Mexico door enkele duizenden mensen gesproken. Een onderzoek uitgevoerd door de organisatie Idibon leidde tot deze vaststelling. Om tot een winnaar te komen, heeft men bekeken welke talen de meest vreemde taaleigenschappen hadden. Wat is het nu precies dat een taaleigenschap bijzonder maakt?

Een bijzondere taaleigenschap kan bijvoorbeeld verwisseling van woorden in een vraagzin zijn, zoals dit in het Nederlands gebeurt. ‘De kat vangt een muis’ wordt dan ‘Vangt de kat een muis?’. Deze eigenschap vind je slechts terug bij 1,4% van de in totaal bijna 1700 onderzochte talen. In het Japans wordt aan het einde van een vraagzin een stukje toegevoegd (-ka), een eigenschap die normaler blijkt en vaker voorkomt. In de vreemdste taal ter wereld, Chalcatongo Mixtec, bestaat er helemaal geen onderscheid tussen een gewone zin en een vraagzin.

Het onderzoek dat door Idibon uitgevoerd werd is niet eenvoudig. Veel aspecten van een taal zijn
immers van elkaar afhankelijk. In een zin hangt zo de plaats van de persoonsvorm samen met de plek waar het onderwerp staat, wat het dus lastiger maakt om dit soort taaleigenschappen te onderzoeken. Met die reden wordt dus vooral gekeken naar taaleigenschappen die onafhankelijk zijn. Uit het gevoerde onderzoek bleek dat er in totaal 21 van dit soort eigenschappen zijn, terwijl er volgens de taalatlas in totaal 192 verschillende taaleigenschappen zijn.

Er werd door Idibon een top tien van ‘vreemde’ talen opgesteld, waarin uiteindelijk veel kleine en onbekende talen prijken. Het Duits staat verrassend genoeg op de tiende plaats. Wanneer we de top 25 onder de loep nemen, dan komen we nog meer bekende talen tegen zoals Nederlands, Spaans, Noors en Tsjechisch. Een taal met zeer weinig bijzondere taaleigenschappen is dan weer het Baskisch.

Het onderzoek toonde ook aan dat de bijzondere taaleigenschappen van een taal niet meteen samenhangen met de verspreiding van die taal. Een aantal van de talen in de top 25 wordt inderdaad maar door een kleine groep mensen gesproken, maar er staan ook talen in die door miljoenen mensen worden gesproken. Er kan dus best door een grote groep mensen onwetend een ‘rare’ taal gesproken worden, hoewel dat voor hen natuurlijk helemaal niet zo lijkt.

De Toren van Babel

Het verhaal van de Toren van Babel als ontstaansgeschiedenis van meerdere talen is een welbekend verhaal. Babel is een verhaal uit de Bijbel en zou aan de basis liggen van de geschiedenis van het vertalen. Volgens het Oude Testament was Babel een stad die gebouwd werd door de afstammelingen van Noah, die met zijn ark de zondvloed bedwong. Deze afstammelingen wilden niet over de hele wereld verdeeld worden, wat de wil van God was, en vormden daarom een eenheid. Ze bouwden een toren die oneindig hoog moest worden, zodat ze naar God toe konden gaan. God greep echter in en de toren raakte nooit af. God ontnam de mensen van Babel namelijk hun macht en eenheid door ze allemaal verschillende talen te laten spreken. Mensen moesten dus op zoek naar manieren om te communiceren en elkaar te begrijpen. Het vertalen was geboren.

Het Hebreeuws: een van de vroegste talen.

Of het verhaal van Babel echt aan de basis ligt van de moderne vertaling, valt te betwijfelen. Dan is het idee van de Romeinen meer waarschijnlijk. Onderzoek toonde aan dat de eerste geschriften over vertalingen afkomstig zijn van de Romeinen. Is vertalen dan een Romeinse uitvinding? Alleszins waren Cicero en Horatius twee Romeinen die belangrijke opmerkingen formuleerden over vertalingen. Een andere legende is dat in de tweede eeuw voor Christus 72 geleerden in 72 dagen, en elk afzonderlijk, de Thora (het Oude Testament) vertaald zouden hebben van het Hebreeuws in het Grieks. Het resultaat: 72 identieke vertalingen! Deze vertalingen zijn echter nooit gevonden. Wel is het zo dat in die periode wel degelijk de Septuagint ontstond, de Griekse vertaling van het Oude Testament.

Een van de belangrijkste ontdekkingen omtrent het vertaalvak is natuurlijk de Steen van Rosette: een steen met daarop een decreet in drie talen die dateert van 196 voor Christus. Deze staat aan de basis van het ontcijferen van hiërogliefen. Het laat zien dat mensen al heel vroeg bezig waren met het ontcijferen van elkaars talen. Wanneer we het over de geschiedenis van het vertalen hebben, kunnen we ten slotte niet voorbijgaan aan Hiëronymus. In de vierde eeuw na Christus begon hij in opdracht van paus Damascus I aan een vertaling van de Bijbel in het Latijn, zodat deze toegankelijker werd voor een grotere groep mensen. Hiëronymus is trouwens nog altijd de beschermheilige van de vertalers.

De voordelen van talenkennis

In de handel met ons buurland Duitsland gaan enorme bedragen om. Wat minder bekend is, is dat Nederland vaak verdiensten misloopt vanwege miscommunicatie en onvoldoende kennis van de Duitse taal en cultuur. Naast Duitsland heeft Nederland natuurlijk nog talloze andere handelspartners. Waar voor een Duitser tutoyeren heel onbeschoft kan zijn, kunnen bij handelspartners van verder weg nóg grotere culturele of religieuze verschillen een rol spelen.

De Duitse taal heeft lang een vrij slecht imago gehad vanwege de Tweede Wereldoorlog. Ondernemingen vinden het inhuren van een tolk vaak een onnodige luxe. Men vertrouwt op de eigen kennis van bijvoorbeeld het Engels of Duits, dat in veel gevallen beperkt is tot zogenaamd steenkolenengels of steenkolenduits. De bekendste fout is dat Nederlanders zinnen vaak letterlijk vertalen. Men vertaalt woord voor woord, zonder te letten op de grammatica van de andere taal. Of men kent de betekenis van een Engels woord niet, bijvoorbeeld als 'to handle in shoes' wordt gebruikt als vertaling van 'handelen in schoenen'. De correcte vertaling zou zijn 'to trade in shoes'.

Tegenwoordig zien veel studenten gelukkig weer het belang van deze taal in voor de handel, maar een grotere kennis van het Duits zou meer handel op kunnen leveren. Een andere reden voor de vaak wat  gebrekkige taalkennis is dat scholieren tegenwoordig minder discipline lijken te hebben voor het leren van een vreemde taal. Een taal leren vergt van je dat je woordjes uit je hoofd leert en grammaticale regels stampt, waar de jongere van nu liever in informele sfeer een taal bezigt en het hem vooral gaat om de verstaanbaarheid.

Vroeger was handel gebaseerd op onderling vertrouwen om een deal te sluiten en was handelen eenvoudigweg ruilen. Tegenwoordig komen er in de handel geschreven contracten bij kijken en dan kan het lastig zijn als je met buitenlandse bedrijven zaken doet. Een populaire handelspartner als Turkije is hier een voorbeeld van. Je hebt als Nederlander meestal onvoldoende kennis van het Turkse rechtssysteem en de juridische aspecten van de handel met Turkije. Stel dat een contractbepaling in je overeenkomst in strijd is met het Turkse rechtssysteem, wat moet je dan doen?

Een vertaal- of tolkbureau heeft uiteraard ervaring met economisch en juridisch vertalen en tolken en tevens met de zakelijke etiquette. Correcte vertalingen en kennis van de cultuur en de juridische systemen horen bij de kwaliteit die wordt geleverd. Gaat het om belangrijke deals of wil je een goede basis leggen voor je onderneming, dan is een tolk of vertaler dus absoluut een nuttige investering!

Taalweetjes

Wereldwijd worden er zo'n 7000 talen gesproken en zijn er meer dan 400 schrijfsystemen. Het Baskisch zou de moeilijkste taal zijn om te leren voor een buitenlander en voor de Chinese taal heb je kennis van maar liefst 6000 karakters nodig om de krant te kunnen lezen. Onze eigen taal, het Nederlands, een Germaanse taal, behoort tot de Indo-Europese talen waartoe bijvoorbeeld ook het Engels (Germaanse taal), Frans (Romaanse taal) en Russisch (Slavische taal) behoren. Voorbeelden van Indo-Iraanse talen, die ook tot de Indo-Europese taalfamilie horen, zijn Hindi en Perzisch. Al deze talen stammen van dezelfde vooroudertaal af.

De Nederlandse taal heeft als West-Germaanse taal een nauwe verwantschap met het Engels en Duits. De woordenschat is grotendeels Germaans met ook een Romaanse component. Onze taal vertoont ook veel overeenkomsten met het Engels. In dit artikel vind je een aantal leuke wetenswaardigheden over de Nederlandse taal, die gekenmerkt wordt door vele invloeden en leenwoorden.

Het Frans fungeerde in de zeventiende tot en met de negentiende eeuw als de taal van de Europese elite. Dit heeft onnoemelijk veel woorden in het Nederlands opgeleverd, zoals bureau, garage en portemonnee. Dankzij de bevrijding na de Tweede Wereldoorlog door Engelssprekende geallieerden, heeft het Engels ook een grote invloed op het Nederlands gehad. Daarnaast zorgen technologische ontwikkelingen uit bijvoorbeeld de computerwereld ook voor bijbehorende Engels woorden. Uit de jongerencultuur komen woorden als 'chillen' en 'relaxed'.

'Tele' betekent ver in het Grieks, vandaar woorden als televisie (letterlijk: ver zien) en telepathie (ver gevoel) in het Nederlands. In onze taal gebruiken we ook een aantal Griekse letters. Zo spreken wij van een 'alpha' en een 'bèta' voor iemand met een grote talenkennis of kennis van de exacte vakken. De Griekse letter delta vind je terug in ons woord rivierdelta. Ook de uitdrukking 'Ik begrijp er geen jota van' komt uit het Grieks. Bovendien zijn veel woorden die met politiek, kunst en filosofie te maken hebben uit het Grieks afkomstig, zoals 'democratie' en 'muziek'. Een invloed van het Latijn is het achtervoegsel -aar (van het Latijnse -arius), in woorden als 'leraar', 'minnaar' en 'zondaar'.

Tot de vijftiende eeuw waren er Arabisch sprekende moslims in Spanje. De Arabieren hadden een hoge beschaving op het gebied van chemie, geneeskunst en astronomie, wat in het Nederlands heeft geleid tot bekende woorden als 'cijfer', 'chemie' en 'algebra'. Veel Nederlandse woorden uit het Arabisch beginnen met al-, zoals alcohol en almanak. De reden hiervoor is dat het Arabische lidwoord 'al' is.

Steenkolenengels

Veel Nederlanders spreken een aardig woordje Engels, Frans of Duits dankzij de talenvakken die ze vroeger op de middelbare school hebben gehad. Ongemerkt maken ze toch heel veel fouten wanneer ze zinnen of uitdrukkingen woord voor woord vertalen. Als dit in het Engels gebeurt, spreken we van 'steenkolenengels'. De oorsprong van de term steenkolenengels ligt in de zeevaartgeschiedenis van Nederland. In het begin van de negentiende eeuw spraken Nederlandse havenarbeiders op een gebrekkige manier Engels met de bemanning van Britse steenkolenboten. Een aantal uitdrukkingen bestaat tot op de dag van vandaag in het Nederlands.

Steenkolenengels was oorspronkelijk de hybride taal die ontstond door het contact tussen Nederlandse en Engelse scheepvaartarbeiders. In het Engels wordt steenkolenengels vertaald met 'Dunglish', een samentrekking tussen Dutch en English. Een voorbeeld van een Nederlandse uitdrukking die uit het Engels komt is 'alle hens aan dek', een vertaling van 'all hands on deck'. Tegenwoordig verstaan we onder steenkolenengels de taal van Nederlandstalige mensen die gebrekkig Engels spreken. Het gaat om incidentele fouten, die vaak heel grappig klinken. 'I hate you welcome in this town where all the Oranges are buried,' zei bijvoorbeeld een Nederlandse oud minister-president tegen Brits oud-minister Churchill om hem te verwelkomen in Delft.

Een veelgemaakte fout is dat een zin letterlijk wordt vertaald, zonder te letten op de Engelse grammatica. Een voorbeeld is: 'I have it cold'. Het kan ook om betekenisfouten gaan: 'to handle in arms' betekent niet 'in wapens handelen'. De correcte vertaling is namelijk 'to trade in arms'. Handelen en handle zijn zogenaamde valse vrienden. Het kan verder gaan om fouten die te maken hebben met onbekendheid met de culturele context. Engelsen hebben een veel beleefdere manier van spreken dan de Nederlanders. In het Engels zeg je dan ook niet plompverloren: 'Give me the book' maar 'Would you mind giving me the book?' Bij steenkolenengels gaat het puur om fouten in het gebruik van het Engels. Met Nederengels daarentegen wordt gerefereerd aan het veelvuldige gebruik van Engelse termen in het Nederlands. Het gaat hier niet om taalfouten, maar om managers taal zoals 'outsourcen' en uitdrukkingen uit de voetbalwereld, zoals 'passen' (een bal afgeven).

Het moge duidelijk zijn dat gebrekkig steenkolenengels, steenkolenfrans of steenkolenduits de communicatie niet altijd ten goede komen. Bij belangrijke zakelijke gesprekken met veel specialistische vaktaal is het echter wel belangrijk dat er geen twijfels ontstaan over de inhoud van het gesprek. Een professionele tolk of ervaren vertaler is dan geen overbodige luxe!

Vertalen en computers

Vroeger zaten vertalers doorgaans op een stoffige zolder boeken te vertalen. Duizenden jaren lang was er bovendien maar één boek dat werd vertaald: de Bijbel. De vertaler moest minutieus zin voor zin lezen, zonder enig ander hulpstuk dan een griffel en een blanco vel papier. Tegenwoordig zitten vertalers gelukkig niet meer moederziel alleen op een zolderkamer teksten te vertalen. Met de komst van de moderne boekdrukkunst, de globale economie en de computer is het vertaalproces ontzettend veranderd.

Vertalers spreken tegenwoordig van CAT: Computer-aided translation (computerondersteund vertalen). Het voordeel van de computer is dat het geheugen ervan veel beter is dan ons eigen geheugen. Met speciale CAT-software kan de vertaler in één oogopslag zien of een te vertalen passage niet al eerder is langsgekomen. Het is natuurlijk zonde van je tijd om twee keer exact dezelfde tekst te vertalen. Dankzij vertaalgeheugens als SDL Trados en Déjà Vu kan de vertaler zijn werktempo flink opschroeven en voorkomen dat hij dubbel werk verricht.

Wie niet is ingewijd in de vertaalwereld, vraagt zich wel eens af waarom je niet gewoon een machinevertaling kunt gebruiken om je vertaaldorst te lessen. Google Translate is ’s werelds grootste aanbieder van machinevertalingen, maar weet ondanks zijn kolossale grootte geen voet tussen de deur te krijgen in de vertaalwereld. Google Translate is in feite niets meer dan een enorm vertaalgeheugen waaraan gebruikers vertalingen toevoegen. Daar schuilt echter ook de zwakte van Google Translate in: het programma leest geen tekst, maar enen en nullen die toevallig al eens eerder zijn langsgekomen. Subtiele nuances als sarcasme, ironie of humor kan een vertaalgeheugen niet bevatten. Probeer maar eens een mop te vertalen met Google Translate. Het resultaat is lachwekkend humorloos.

Vanzelfsprekend zijn er nog duizenden hulpmiddelen die de vertaler tot zijn beschikking heeft. Elektronische woordenboeken zijn een stuk praktischer dan de papieren pillen die bij elke vertaler op de boekenplank liggen. Ook encyclopedieën zijn gedigitaliseerd een stuk toegankelijker. Bovendien heb je geen aparte boekenkast nodig om je Winkler Prins in tig banden op te slaan. Internetfora zijn ook een godsgeschenk voor menig vertaler: met één druk op de knop stel je je vraag aan duizenden vertalers, ieder met zijn eigen vakgebied en kennis. Het was vertalers nog nooit zo makkelijk om te vertalen. Is een baan als vertaler daardoor een luizenleven? Niet in het minst, aangezien de toegenomen vraag naar vertalingen ervoor heeft gezorgd dat een vertaler al deze hulpmiddelen nodig heeft om een redelijk inkomen te vergaren. Geen rozengeur en maneschijn dus, maar gewoon een uitdagende baan.

Lokaliseren: een uniek soort vertalen

U leest deze tekst waarschijnlijk op uw computer of wellicht op uw tablet of laptop. Uw browser is hoogstwaarschijnlijk Google Chrome, Mozilla Firefox, Safari of het huismerk van Microsoft, Internet Explorer. De knoppen, menu’s en schermen zijn allemaal in het Nederlands. Daar staat u misschien niet bij stil, maar het is eigenlijk best merkwaardig dat al die ICT-producten in Nederland gewoon in het Nederlands beschikbaar zijn. De kunst van het vertalen van software heet lokaliseren. Hieronder leest u meer over deze unieke vertaaltak.



Veel mensen denken dat lokaliseren een fluitje van een cent is. De vertaling van een simpel woordje als ‘File’ is immers toch niet zo problematisch? ‘Bestand’ dekt de lading. En zo is ‘View’ ook eenvoudig te vertalen met ‘Beeld’. Appeltje-eitje dus, maar hoe zit het dan met de Alt-toetsen? Als u op Alt+B drukt, denkt de computer dat u in de werkbalk op ‘Bestand’ heeft gedrukt. Maar wat wordt dan de sneltoets voor ‘Beeld’? Dat soort vragen lijken wellicht een mierenpedicure, maar in de lokalisatie zijn dit soort aspecten heel belangrijk. Lokaliseren is dus heel pragmatisch: wat heeft de gebruiker nodig en hoe kan de gebruiker zo optimaal mogelijk gebruikmaken van software? Volgens de lokalisatie ligt de sleutel in aanpassing: aanpassen aan de gebruiker en zijn specifieke eisen.

Waarschijnlijk rijst nu de vraag: als lokaliseren zo nuttig is, waarom wordt dan niet automatisch de hele ICT-sector vertaald? Het antwoord schuilt in een belangrijk aspect van lokaliseren: een vertaling is nu eenmaal mensenwerk en kost dus geld. Google mag dan hard zijn best doen, maar kwaliteit van Google Translate is niet bepaald om over naar huis te schrijven. Sterker nog, de vraag naar vertalingen (en ook lokalisaties) stijgt naarmate de globalisatie toeneemt. Nooit eerder was de vraag naar vertalingen zo hoog als vandaag de dag.

Een vertaler die zich op lokalisatie toespitst, hoeft zich nooit te vervelen. Programma's als Microsoft Word, Adobe Photoshop en Logic worden gelokaliseerd, maar ook hele besturingssystemen, met als bekendste voorbeeld Microsoft Windows. Ook handleidingen en zelfs de menu’s van uw printersoftware worden vertaald. Daarnaast worden videogames in bepaalde genres ook steevast gelokaliseerd, met als een van de bekendste voorbeelden The Sims. Alle spellen in die serie zijn in de meeste gangbare talen te spelen. Het komt er dus op neer dat elk respectabel stuk software in een vertaalde variant verkrijgbaar is.       

Vertalen is communiceren

Zoals in het vorige bericht al duidelijk gemaakt is vertalen niet eenvoudigweg een woordenboek pakken, alle zinnen vertalen en klaar. Of simpeler nog, een online vertaalmachine zoals Google Translate al het werk laten doen. Geen enkele tekst laat zich op deze manier volledig en volledig correct vertalen. Tijdens het vertaalproces treedt er altijd verlies op van inhoud, connotatie en taalkundige nuances. Toch leveren vertalers veel geslaagde vertalingen af, ondanks de moeilijkheden die ze moeten overbruggen. Met één gedachte in het achterhoofd: vertalen is en blijft mensenwerk.

Woorden letterlijk omzetten van de ene in de andere taal is zelden een goed idee. De opdrachtgever heeft vaak niets aan een letterlijke vertaling, maar is op zoek naar een tekst die doelgericht communiceert en de juiste boodschap overbrengt. Vertaal je bijvoorbeeld een website, dan moet de tekst vooral veel bezoekers aantrekken en is de letterlijkheid van de vertaling van minder belang. De vertaler heeft dus een belangrijke communicatieve functie, en gaat afhankelijk van de tekst letterlijk of vrij vertalen. 

Vertalen wordt vaak gedefinieerd als 'het omzetten van een tekst in een andere taal, zodanig dat de doeltekst equivalent is aan de brontekst'. Deze doeltekst werd geschreven voor lezers uit een bepaald land met een bepaalde taal. De vertaling moet volledig gelijkwaardig zijn en dezelfde boodschap overdragen. Geen gemakkelijke opdracht, waarbij een grondige kennis van taal én cultuur onmisbaar is.

Alles begint bij een goede briefing: welke functie heeft de tekst en wie is de doelgroep? Naast de taalkundige verschillen tussen talen, steken veel vertaalproblemen de kop op bij culturele elementen in de tekst. De lezers van de vertaling behoren immers tot een andere cultuur dan die van de originele tekst en hebben een andere kennis van de wereld. Zo verschillen typisch nationale gerechten of merknamen bijvoorbeeld van cultuur tot cultuur. Hoe breng je dan dezelfde boodschap over in je vertaling?

In de praktijk los je vertaalproblemen op door vertaaltechnieken te gaan gebruiken. Zo kun je een woord uit de brontaal:
• letterlijk vertalen naar de doeltaal
• omschrijven in de doeltaal
• onvertaald overnemen met of zonder uitleg tussen haakjes
• vervangen door een equivalent dat er ongeveer mee overeenkomt

Ten slotte dient er, naast inhoud, ook aandacht besteed te worden aan de vorm, de emotionele lading en de leesbaarheid van de vertaling. En daar is meer voor nodig dan alleen een zin correct omzetten! Zet voor een perfecte vertaling van uw tekst dus altijd een betrouwbaar en professioneel vertaalbureau in!

De middelen van de vertaler

Iedereen weet wel wat een vertaler is, maar slechts weinig mensen weten wat een vertaling daadwerkelijk behelst. Over het algemeen wordt gedacht dat vertalen vooral inhoudt dat je door woordenboeken bladert en Google raadpleegt. De praktijk is echter heel anders. Woordenboeken zijn niet allesdekkend en ook Google, hoe almachtig de zoekmachine ook mag lijken, kent zijn beperkingen.

Vertalers gebruiken woordenboeken vooral als een hulpstuk om op ideeën te komen. Woorden krijgen namelijk pas betekenis in een context, dus het woordenboek biedt vaak niet te ultieme oplossing. Wanneer iemand op een feestje vraagt: “Zeg, wat is 'bank' in het Engels?”, dan kan de vertaler eigenlijk alleen maar gefrustreerd zijn hoofd schudden en vragen: “Over welke context hebben we het hier?” Alleen al voor het woord 'bank' in de betekenis van 'meubel' bestaan al talloze vertalingen.

Toegegeven, internet is een godsgeschenk voor de moderne vertaler. Waar je vroeger afhankelijk was van stoffige encyclopedieën en thesauri om je werk te kunnen doen, kun je tegenwoordig je vraag aan Google stellen. Je hoeft maar een halve seconde te wachten: Google speurt de virtuele hemel en aarde af en luttele momenten later krijg je een prachtig antwoord voorgeschoteld. Dat antwoord zou nuttig zijn, ware het niet dat elke leek 'informatie' op internet kan zetten. Om te verifiëren dat de gevonden informatie ook echt een feit is, moet de vertaler alsnog de stoffige boeken in. Wat een werkbesparing lijkt, slokt soms alleen meer tijd op. Google is eigenlijk alleen goed voor het eenvoudige zoekwerk. Zodra er echt hard moet worden geploeterd, druipt ’s wereld grootste zoekmachine algauw met de staart tussen de benen af.

Als internet afvalt, houd je volgens velen niet veel zoekbronnen over. Ja, boeken zijn leuk, maar waar zoeken vertalers nog meer naar dat ene perfecte woord of die ongrijpbare term? Vakspecialistische tijdschriften zijn altijd handig, maar misschien nog wel belangrijker is de paralleltekst. Dat is een tekst met hetzelfde onderwerp als de te vertalen tekst, geschreven in de doeltaal, dus de taal waarnaar vertaald wordt. Daar staan vaak allerlei nuttige woorden in. Als de vertaler er echt niet meer uitkomt kan hij zich altijd nog wenden tot deskundigen. Een eenvoudig telefoontje biedt vaak de vertaling waar de vertaler zelf al enige tijd mee zat te stoeien.

De kunst van het literair vertalen

Nog nooit werd er in onze multiculturele wereld zoveel gecommuniceerd. Iedereen staat met elkaar in contact, elk in zijn of haar eigen taal. Er is dan ook een grote behoefte aan goede vertalers: taalkundige bruggenbouwers die sprekers van verschillende talen met elkaar laat communiceren. Via officiële documenten, commerciële verkoopbrochures of informatieve websites bijvoorbeeld. Maar ook boeken en films worden vertaald. Anders dan bij een zakelijke tekst, moet hier een culturele gevoelswereld opengaan voor de lezer. Een deskundige vertaler die de vertaling van het literaire werk ter harte neemt, is dan ook geen overbodige luxe.

Literaire vertalers nemen anderstalige lezers mee naar een vreemde wereld, die van de auteur. De tekst enkel omzetten in een andere taal volstaat niet. De hele beleving van het werk moet vertaald worden. Literaire vertalers zijn vaak onzichtbaar, hoewel hun invloed onmiskenbaar groot is. Tijdens het vertaalproces verdiepen ze zich volledig in hun opdracht: het boek lezen en herlezen, de culturele achtergrond begrijpen en met de auteur praten. Aanvankelijk vervuld van enthousiasme, steken vertaalproblemen na verloop van tijd onvermijdelijk de kop op. Uren het hoofd breken over het mooiste woord, het geschikte werkwoord of de perfecte zin vergt veel passie en doorzettingsvermogen.

Als literair vertaler moet je dan ook een grote liefde voor literatuur bezitten en helemaal bezeten zijn van je vak. Een prachtige vertaling afleveren die trouw blijft aan het origineel en de lezer even intens raakt: dát is het ultieme doel. Ook voor de uitgever, want literaire vertalingen zijn van groot belang voor de boekenverkoop. Meer dan de helft van de gepubliceerde Vlaamse en Nederlandse romans zijn dan ook vertalingen. Proza is echter niet het enige literaire genre dat in vertaling gaat. Ook aan de vertaling van toneelteksten, filmscenario’s en poëzie werken toegewijde vertalers met veel geduld.

Literair vertalen is een vak apart. Naast talent is een grote kennis van taal en cultuur en veel oefening noodzakelijk. Het belang van de literaire vertaler wordt meer en meer erkend. Dat bewijst de nagelnieuwe masteropleiding Literair Vertalen, een Nederlands-Vlaams studieprogramma van de Universiteit Utrecht en de K.U.Leuven dat in september 2013 van start gaat. Verder richt het Expertisecentrum Literair Vertalen vertaalcursussen, mentoraten en vertaalevenementen in voor beloftevolle literaire vertalers. Deze steunpilaar op vlak van literaire vertalingen werkt samen met de Nederlandse Taalunie, de K.U.Leuven en de Universiteit Utrecht.

Talen leren

Taal is een van de meest essentiële onderdelen van ons leven. Zonder taal zou communicatie volstrekt onmogelijk zijn. Vanaf het moment dat wij geboren worden hebben wij te maken met het fenomeen taal. Het zegt ons op dat moment nog vrijwel niets, behalve dat we het stemgeluid van onze biologische moeder als rustgevend ervaren. Als baby zijn we ontvankelijk voor alle mogelijke klanken en geluiden, iedere taal kunnen we ons op dat moment helemaal eigen maken, zelfs als dat er meer dan één is. Door goed te luisteren slaan we de gebruikte taal van onze omgeving op, vormen we woorden van die klanken en de woorden vervolgens zinnen. Op deze manier ontstaat ons taalbegrip. Stukje bij beetje zijn wij ook in staat om onze eigen bijdrage aan de taal te leveren.

In de loop van je leven wordt dit taalgevoel gestimuleerd door verschillende factoren. Je praat met mensen om je heen en zij reageren daarop. Je schrijft wel eens een brief of een kaartje vanuit een ver land. Op de basisschool wordt het gestimuleerd door voorleeslessen, woordspelletjes en schrijfsessies. Zelfs mensen die niet kunnen horen en/of praten hebben hun eigen taal. Zij uiten zich via hun handen, de welbekende gebarentaal.

Voor kinderen in Nederland die maar één taal spreken komt het moment dat zij een nieuwe taal leren meestal aan het einde van de basisschool. Vanaf de middenbouw krijgen de kinderen Engels. Vanaf het voortgezet onderwijs wordt dit uitgebreid naar Frans en Duits. Ook zijn er op sommige scholen lessen in Spaans, Grieks en Latijn. Het jezelf eigen maken van een vreemde taal maakt je bewust van de manier waarop je een taal leert. Je begint bij een vreemde taal bij de basis; woordjes vertalen die je in je eigen taal al kent vanaf het moment dat je een peuter was. Ook die losse woordjes vormen vanzelf zinnen naarmate je de grammatica onder de knie krijgt. De basis van een vreemde taal maak je jezelf op deze manier eigen.

Maar wanneer je zo'n vreemde taal in de praktijk brengt stuit je nog wel eens op problemen. Een bekend geval is miscommunicatie: jij probeert in je beste Frans de weg te vragen, maar de behulpzame Fransman legt het jou uit in woorden die helemaal niet voorkwamen in jouw Franse leerboek! Situaties als deze kunnen nog wel opgelost worden met handen en voetenwerk als je op een toeristische trip bent, maar als je bij een internationaal bedrijf werkt moet je zeker van je zaak zijn. Miscommunicatie kan daar grote gevolgen hebben. Wanneer je een belangrijk document op moet stellen kun je heel fanatiek met je woordenboek aan de slag gaan, maar met alleen de juiste woorden maak je nog geen goedlopend geheel. Vertaalmachines via internet kunnen een uitkomst bieden voor korte stukjes tekst, maar ook daar is geen volledige garantie gewaarborgd. Als je voor zekerheid wilt gaan kun je altijd beter een vakkundig vertaalbureau inschakelen. Zij zijn een expert op het gebied van vertalingen en leveren ook een grammaticaal correct stuk af. Zo sla je minder snel een flater op de werkvloer.

Het uitsterven van talen

Vandaag de dag zijn er ruwweg 6.000 talen die worden gesproken over de hele wereld. De verwachting is dat over 90 jaar, nog slechts 600 van die talen zijn over gebleven. Sommigen zijn van mening dat het verlies van zoveel talen het verlies van een hele geschiedenis is en dat we ons best moeten doen deze talen te behouden. Het Hebreeuws is een voorbeeld van zo’n taal die ‘gered’ werd. Waar dit een bijna uitgestorven taal was, onderging deze taal een enorme bloei en is het nu de lingua franca, de moedertaal, van de Joodse cultuur. Anderen zien het als onvermijdelijk, met als argument vele talen die, ondanks vele pogingen deze te behouden, toch zijn uitgestorven. Er zitten simpelweg vele voordelen aan het spreken van 'grotere' talen.

Door de geschiedenis heen zijn er altijd talen geweest waarin de academici van de wereld met elkaar communiceerden. Het Grieks en het Latijn waren de communicatietalen van de oude filosofen, tijdens de Renaissance werd het Frans de taal van geleerden en vandaag de dag communiceren internationale bedrijven, scholen, wetenschappers maar ook jongeren via interactieve computerspellen met elkaar in het Engels. Zij die willen leren doen er goed aan om de meest gebruikelijke taal te leren, omdat er in deze taal simpelweg meer informatie beschikbaar is dan in de meeste andere talen.

Is het uitsterven van een taal dan wel een verlies? Hoewel je er inderdaad naar zou kunnen kijken als het verlies van een geschiedenis, kun je het ook zien als een mogelijkheid om de geschiedenis van een volk te delen met de hele wereld. Door een nieuwe taal te leren verkrijg je ook een nieuwe cultuur, een nieuwe gemeenschap en nieuwe kennis.

Omdat het nog lang niet zover is dat we allemaal dezelfde taal spreken is het vooralsnog belangrijk dat we elkaar allemaal goed begrijpen. Zeker in het bedrijfsleven is het van groot belang dat je elkaar goed begrijpt, zodat er geen misverstanden ontstaan over financiële afspraken, de gebruiksaanwijzingen van een product of de voorwaarden van een contract. Voor het vergaren van juiste informatie blijft het nog even verstandig om een professioneel vertaalbureau in te schakelen.